Мушар:Версияэзлӧн торьялӧм

 

 

 

XVІІ вексянь пондісӧ точнӧя муртавны, кузь я градусыс, мӧднёж шуны, кузь я мушар гӧгрӧсісь 1/360 торыс. Этӧ керӧны и ӧння кадӧдз. Мурталӧм бӧрын пондісӧ тӧдны, муыс пӧ шар кодь, кӧда полюссэз весьтӧт невна ляпкӧса. Этасянь му радиуссэс и не ӧтыждаӧсь. Полюслань радиусыс, мӧднёж шуны, му шӧрсянь ойвыв полюсӧдз, 6356 километра ылына. А экваторлань радиусыс – му шӧрсянь экваторӧдз – 6378 километра ылына. Шӧрӧт лыднас му шарлӧн радиусыс – 6370 км. Мулӧн гӧгрӧсыс 40 070 км. Эта гӧгрӧслӧн ӧтік градусыс – 111 километра.

 

Полюссэз весьтӧт муыс лоис ляпкӧса. Ляпкӧса шар кодьӧн вермасӧ лоны токӧ газкодь да небыд вывтыррез, кӧр нія бергалӧны да кӧр нылӧн ыждӧ шӧрсянь пышшан вын (вын, кӧда пышшӧ му шӧрись). Сэтшӧм вывтыррез вылӧ муыс и вачкисис, кӧр сія вӧлі калитӧм быдсӧн.

 

Эшӧ невернӧйжык чайтӧмным, босьтам кӧ ми сійӧ, мый перыта коліс бы сэк лэбзьыны планетаэзлӧ да кӧдзуввезлӧ. Шуам, шондісянь ӧддьӧн ылын планеталӧ – Нептунлӧ – коліс бы ӧтік суткиӧ мунны 28 миллярд километра. А Капелла кӧдзувлӧ коліс бы ӧтік секундаӧ лэбзьыны 32 миллиард километра.

 

 

Мийӧ шуим ни, муыс бергалӧ ось гӧгӧр. Этасянь ой да лун овлӧ: югдӧтӧм му ладорас овлӧ лун, а пемыт ладорас – ой.

Чайтан гӧгрӧс визьыс, кӧда куйлӧ полюссэзсянь ӧтылына, шусьӧ [[экватор]]ӧн. Му шарсӧ сія янсӧтӧ ӧтыжда кык джыншарӧ: [[ойвыв джыншар]] да [[лунвыв джыншар]].

 

 

Во сьӧрна луннэс да ойес овлӧны не ӧткузяӧсь. Март 21 лунӧ ойыс да луныс ӧткузяӧсь, мӧднёдж шуны, и луныс 12 час и ойыс 12 час. Сэсся юнь 22 лунӧдз кузьжыкӧсь и кузьжыкӧсь лоӧны луннэс. Мӧскваын юнь 22 лун сулалӧ 17 час да 35 минута дырна. Эта бӧрын луныс пондӧ чинны. Сентяб 23 лунӧ сія сулалӧ 12 час дырна. А декаб 22 лун кежӧ лоӧ токо 6 час 25 минута. Декаб кыкдас кыкӧт бӧрын луныс пондӧ содны. Март 21 лун кежӧ сія лоӧ 12 час кузя. Мыйянь эта шогмӧ? Сысянь, мыля муыс бергалӧ шонді гӧгӧр и быд кадӧ неӧтмоз сія видзӧтӧ шонділань. Кыдз бы му шарлӧн осьыс видзсис веськыта (отвеснӧя) сія туй сьӧрті, кӧда кузя муыс ветлӧ шондӧ гӧгӧр, дак эзӧ бы вежсьӧ во каддэз, и луннэс да ойес прокод-бы вӧлісӧ ӧткузяӧсь – 12 часӧн.

Ойвыв полюс кытш вылын луныс сулалӧ 24 час – юнь 22 лунӧ, а ойыс сулалӧ 24 час – декаб 22 лунӧ. Лунвыв полюс кытш вылын луныс сулалӧ 24 час – декабр 22 лунӧ, а 24 часа ойыс – юнь 22 лунӧ. Полюссэз вылын 6 тӧлісь гӧгӧр сулалӧ лун и 6 тӧлісь гӧгӧр – ой.

 

 

Кӧр пондісӧ лыддьыны, кузь я воыс, дак пантасисӧ уна сьӧкыттэз. Воас медбӧрья ойлуныс не быдса (воас – 365 ойлун 5 час 48 мин. да 46 секунда). Оз лӧсяв кыдзкӧ пондӧтны восӧ не быдса суткисянь. Миян воэз лыддьӧмӧдз 46 воӧ висьталісӧ, куим во пӧ мед вӧлісӧ 365 ойлунӧн, а нёльӧт («кассян» воын – 366 ойлун. [[Кассян во]]эзӧн лыддисьӧны сэтшӧм воэз, кӧднӧ позьӧ юкавны нёль вылӧ, шуам, 1904, 1908, 1916. Простӧй воэзся энӧ воэсӧ пондісӧ лыддьыны кузьжыккезӧн. Нія лоисӧ кузьжыкӧсь 11 минутаӧн да 16 секундаӧн, мӧднёж шуны, воын 365¼ сутки. Этасянь 128 бӧрын петіс сорасьӧм 1 ойлунӧн. Эта календарыс шусьӧ важмоз лыддьӧмӧн.

 

Медбы ӧксьӧм сорасьӧмсӧ бырӧтны, 1582 воӧ лыддьӧссӧ вештісӧ одзлань 10 лун вылӧ. А медбы эз вӧлӧ сорасьӧммез одзлань, дак воэсӧ, кӧдналӧн лыддьӧссэз помассьӧны кык нульӧн, пондісӧ кассяннэзӧн лыддьыны токӧ сэк, кӧр нылісь медодзза кык лыдпассӧ позьӧ юкавны нёль вылӧ, шуам, 1600, 2000 – кассян воэз, а 1700, 1800, 1900 – простӧй воэз. Эта календарыс шусьӧ вильмоз лыддьӧмӧн. 1918 февраль 15 лунӧ этӧ пыртісӧ и [[Рочму]]ын. Вильмоз лыддьӧм коласын да важмоз лыддьӧм коласын неӧткодьыс – 13 ойлун.

 

[[Категория:Астрономия]]

[[kv:Му]]

[[kw:Dor]]

[[la:Tellus (planeta)]]

[[lad:Tierra]]