|
[[Файл:The_Earth_seen_from_Apollo_17.jpg|thumb|250 px|right||Му - миян планета]]
'''Мушар''' нето''' Му''' – [[шонді]] системаын куимӧт планета. Мулӧн орбита куйлӧ [[Венера (планета)|Венера]] да [[Марс (планета)|Марс]] орбитаэз коласын. Мушар вылын эм олан. [[Быдмас]]сэз да [[пода]]ся татӧн олӧ и [[мортувтыр]].
Полюссэз весьтӧт муыс лоис ляпкӧса. Ляпкӧса шар кодьӧн вермасӧ лоны токӧ газкодь да небыд вывтыррез, кӧр нія бергалӧны да кӧр нылӧн ыждӧ шӧрсянь пышшан вын (вын, кӧда пышшӧ му шӧрись). Сэтшӧм вывтыррез вылӧ муыс и вачкисис, кӧр сія вӧлі калитӧм быдсӧн.
Мийӧ адззам, бытьтӧ шондіыс петӧ асыввывсянь, луншӧрнас вылына кайӧ горизонт вевдӧрӧ да лэдзчӧ рытвылын. А былись лоӧ мӧднёджмӧднёж: не шондіыс ветлӧ асыввывсянь рытвылӧ, а муыс бергалӧ аслас ось гӧгӧр рытвывсянь асыввылӧ.
Асыввывсянь рывылӧ шонділісь ветлӧмсӧ позьӧ вежӧртны сэк, кӧр мийӧ асьным кытчӧ либо мунамӧ. Босьтам пример: кӧр мийӧ мунамӧ поездӧн, дак адззам бытьтӧ вӧрыс, ыббес, телегрф стоббес да станцияэс котӧртӧны не сылань, кӧдалань мийӧ мунамӧ, а мӧдӧрӧ, бӧрлань.
Кӧр ми ойӧн видзӧтам кӧдзуввес вылӧ, дак адззам, бытте: шонді моз и кӧдзуввес мунӧны асывланьсянь рытланьӧ. Быд кӧдзув коласісь дзир ӧтік кӧдзув кольтчӧ вешшытӧг – этаэтӧ [[Юрйыв кӧдзув]].
Сійӧн, мыля кӧдзуввес оз ветлӧ ӧтмӧдӧрӧ, а мунӧны ӧтіклань, мийӧ адззам, бытьтӧ кӧдзула нёбоыс быдсӧн бергалӧ му гӧгӧр, кытшӧвтӧ сійӧ 24 часӧн.
Мийӧ шуим ни, муыс бергалӧ ось гӧгӧр. Этасянь ой да лун овлӧ: югдӧтӧм му ладорас овлӧ лун, а пемыт ладорас – ой.
Мулӧн бергалікас быд чутыс керӧ гӧгрӧссэз. ӧтіккезӦтіккез керӧны ыджытжыккезӧ, мӧдіккез – учӧтжыккезӧ. Токо кык чут, кӧдна куйлӧны мушарас ӧтмӧдӧрсянь, озӧ керӧ гӧгрӧссэсӧ. Эна невештасян чуттэс шусьӧны полюссэзӧн.
Мулӧн полюсыс, кӧда куйлӧ Юрйыв кӧдзувланьын, шусьӧ [[ойвыв полюсӧнполюс]]ӧн, а мӧдӧрись полюсыс – [[лунвыв полюсӧнполюс]]ӧн. Ойвыв полюс весьтас Юрйыв кӧдзулыс видзсьӧ веськыта юр вевдӧрын.
Чайтан гӧгрӧс визьыс, кӧда куйлӧ полюссэзсянь ӧтылына, шусьӧ экваторӧн[[экватор]]ӧн. Му шарсӧ сія янсӧтӧ ӧтыжда кык джыншарӧ: [[ойвыв джыншар]] да [[лунвыв джыншар]].
==Мулӧн вося бергӧтчӧм==
Во сьӧрна луннэс да ойес овлӧны не ӧткузяӧсь. Март 21 лунӧ ойыс да луныс ӧткузяӧсь, мӧднёдж шуны, и луныс 12 час и ойыс 12 час. Сэсся юнь 22 лунӧдз кузьжыкӧсь и кузьжыкӧсь лоӧны луннэс. Мӧскваын юнь 22 лун сулалӧ 17 час да 35 минута дырна. Эта бӧрын луныс пондӧ чинны. Сентяб 23 лунӧ сія сулалӧ 12 час дырна. А декаб 22 лун кежӧ лоӧ токо 6 час 25 минута. Декаб кыкдас кыкӧт бӧрын луныс пондӧ содны. Март 21 лун кежӧ сія лоӧ 12 час кузя. Мыйянь эта шогмӧ? Сысянь, мыля муыс бергалӧ шонді гӧгӧр и быд кадӧ неӧтмоз сія видзӧтӧ шонділань. Кыдз бы му шарлӧн осьыс видзсис веськыта (отвеснӧя) сія туй сьӧрті, кӧда кузя муыс ветлӧ шондӧ гӧгӧр, дак эзӧ бы вежсьӧ во каддэз, и луннэс да ойес прокод-бы вӧлісӧ ӧткузяӧсь – 12 часӧн.
Но мушарлӧн осьыс пыр видзсьӧ пӧліньӧн (пӧліньтчӧ 66½ ° пельӧс увтӧ), а ойланисьойвыв полюсыс видзӧтӧ Юрйыв кӧдзувлань, кӧда горизонт вевдӧрас прокод овлӧ ӧтвесьтын. Вот мыля шонді веськыт югӧррез увтӧ сюрӧ нето му шарлӧн сія бокыс, кӧда куйлӧ экваторсянь ойвыласжык, нето экваторыс, нето экваторсянь лунвывланьжык куйлан бокыс. Первӧй случай коста ойвыв джыншарас овлӧ [[гожум]], а лунланисьлунвыв джыншарас – [[тӧв]]. Мӧд случай коста – [[тулыс]] да [[ар]]. А куимӧт случай коста – лунвыв джыншарас овлӧ гожум, ойланисяс – тӧв (5 рис.).
Медодзза положеннёас муыс овлӧ март 21 лунӧ. Югытъянсӧтан визьыс (югыт коласын да пемыт коласын визьыс) мунӧ полюссэз пыр. Эта положеннёын му вылас омӧн луныс овлӧ ойкӧт ӧткузя. Эта тулысся ӧткузялуна[[ойкузялун]]а кад (равноденствие). Ойвыв джыншарын сэк – тулыс. Экватор вылас эта кадӧ шондіыс овлӧ веськыта юр вевдӧрын.
Мӧд положеннёас муыс овлӧ иуньюнь 22 лунӧ. Эта лунӧ овлӧ гожсягожумся [[шондісулалан]]. Сэтшӧм положеннё дырни ойвыв джыншарын овлӧ гожум, а лунланисьын – тӧв. Ойвыв джыншарас быдлаын ой сьӧрті луныс кузьжык. И токо экватор дынын лункӧт ойыс ӧткузя.
Сентяб 23 лунӧ муыс овлӧ сэтшӧм жӧ положеннёын, кыдз и март 12 лунӧ. Эта – арся ӧткузя луна кад. Сэк ойланись джыншарын – ар.
Шонытыс, кӧдӧ сетӧ шонді, му вевдӧрас сюрӧ не ӧтмоз. Шондіыс кыным дыржык шонтӧ, сыным унажык сія сетӧ шоныт. Но шонытыс лоӧ не токо этасянь, но и сысянь, кыдз усьӧны югӧррез – веськыта али пӧліньӧн. Веськыт югӧррез сетӧны шонытсӧ унажык, пӧліняэс – етшажык.
ӧтікӦтік воӧ экватор дорын шондіыс кыкись овлӧ вськыта юр вевдӧрын – март 21 лунӧ да сетняб 23 лунӧ. Визьыс, кӧда мунӧ экваторкӧт ордчӧн, кӧда сы дынсянь куйлӧ ойланьынжык 23½°, шусьӧ [[ойвыв тропикӧнтропик]]ӧн. А сэтшӧм- жӧ визь, кӧда куйлӧ экваторсянь лунланьынжык сы ылына- жӧ, шусьӧ [[лунвыв тропикӧнтропик]]ӧн. ([[Тропик]] – мусӧ гӧгӧртан кытш. Сідз эта визьыс нимтӧм сійӧн, мыля сы сайын ойланьынжык шондіыс оз- ни овлы веськыта юр вевдрын, а мунӧ сія бытьтӧ бӧрлань). Ойвыв тропик вылас веськыта юр вевдӧрын шондіыс овлӧ юнь 22 лунӧ, а лунвыв тропик вылас – декаб 22 лунӧ. Визьыс, кӧда мунӧ экваторкӧт ордчӧн, кӧда сы дынсянь куйлӧ ойланьынжык 66½°, шусьӧ [[ойвыв полюс кытшӧнкытш]]ӧн. А сэтшӧм жӧ визь, кӧда куйлӧ экваторсянь лунланьынжык сы ылына жӧ – [[лунвыв полюс кытшӧнкытш]]ӧн. Полюс кытшшез вылын вонас ӧтпырись луныс сулалӧ 24 час. Сы дырна жӧ вонас ӧтпырись сулалӧ и ой.
Ойвыв полюс кытш вылын луныс сулалӧ 24 час – иуньюнь 22 лунӧ, а ойыс сулалӧ 24 час – декаб 22 лунӧ. Лунвыв полюс кытш вылын луныс сулалӧ 24 час – декабр 22 лунӧ, а 24 часа ойыс – иуньюнь 22 лунӧ. Полюссэз вылын 6 тӧлісь гӧгӧр сулалӧ лун и 6 тӧлісь гӧгӧр – ой.
==Воэз лыддьӧм (важмоз да вильмоз)==
Кӧр пондісӧ лыддьыны, кузь- я воыс, дак пантасисӧ уна сьӧкыттэз. Воас медбӧрья суткиысойлуныс не быдса (воас – 365 суткиойлун 5 час 48 мин. да 46 секунда). Оз лӧсяв кыдзкӧ пондӧтны восӧ не быдса суткисянь. Миян воэз лыддьӧмӧдз 46 воӧ висьталісӧ, куим во- пӧ мед вӧлісӧ 365 суткиӧнойлунӧн, а нёльӧт («высокоснӧйкассян» воын – 366 суткиойлун. Высокоснӧй[[Кассян воэзӧнво]]эзӧн лыддисьӧны сэтшӧм воэз, кӧднӧ позьӧ юкавны нёль вылӧ, шуам, 1904, 1908, 1916. Простӧй воэзся энӧ воэсӧ пондісӧ лыддьыны кузьжыккезӧн. Нія лоисӧ кузьжыкӧсь 11 минутаӧн да 16 секундаӧн, мӧднёджмӧднёж шуны, воын 365¼ сутки. Этасянь 128 бӧрын петіс ошыбкасорасьӧм 1 суткиӧнойлунӧн. Эта календарыс шусьӧ важмоз лыддьӧмӧн.
Медбы ӧксьӧм ошыбкасӧсорасьӧмсӧ бырӧтны, 1582 воӧ лыддьӧссӧ вештісӧ одзлань 10 лун вылӧ. А медбы эз вӧлӧ ошыбкаэзсорасьӧммез одзлань, дак воэсӧ, кӧдналӧн лыддьӧссэз помассьӧны кык нульӧн, пондісӧ высокоснӧйезӧнкассяннэзӧн лыддьыны токотокӧ сэк, кӧр нылісь медодзза кык лыдпассӧ позьӧ юкавны нёль вылӧ, шуам, 1600, 2000 – высокоснӧйкассян воэз, а 1700, 1800, 1900 – простӧй воэз. Эта календарыс шусьӧ вильмоз лыддьӧмӧн. 1918 февраль 15 лунӧ этӧ пыртісӧ и Рочмуын. Вильмоз лыддьӧм коласын да важмоз лыддьӧм коласын неӧткодьыс – 13 суткиойлун.
| 